Το τέλος του καταναλωτισμού

Φοίβος Καρζής
Δημοσιογράφος - Άρθρο του στον "Ελεύθερο Τύπο" - 7/3/2009


Ο τρόμος είναι το πρώτο φυσικό ανακλαστικό μπροστά στην κρίση. Οι γενιές της ευημερίας, όσοι στην Ευρώπη γεννήθηκαν μετά τον πόλεμο και είναι οι πρώτοι που δεν έζησαν πόλεμο, έχουν μάθει να ζουν με μερικές σταθερές: τη διαρκή ανάπτυξη, την αδιάλειπτη τεχνολογική πρόοδο, τη συνεχή βελτίωση του επιπέδου της ζωής. Μπορεί να υπήρξαν οικονομικές και πετρελαϊκές κρίσεις, αναταράξεις και μικρές ανασχέσεις μιας κατά τα άλλα αδιάκοπης πορείας προόδου, αλλά πραγματική υπαναχώρηση δεν σημειώθηκε πουθενά στη Δύση, την Αμερική και την Ευρώπη, για περισσότερο από μισόν αιώνα.

Ποτέ άλλοτε τρεις γενιές ανθρώπων δεν είχαν απολαύσει τα αγαθά μιας τέτοιας πορείας προς το καλύτερο –και μάλιστα μέσα σε ένα δημοκρατικό πολιτικό πλαίσιο. Σε κάτι αντίστοιχο προσέβλεπαν και οι πολίτες της Ανατολικής Ευρώπης μετά την πτώση του κομμουνισμού, το 1989, πιστεύοντας (όπως πράγματι ήταν έως τώρα η κοινή πεποίθηση) ότι το σύστημα της δυτικής δημοκρατίας μπορούσε να εγγυηθεί επ’ αόριστον τη συνέχιση της ανάπτυξης και τη δημιουργία τόσου πλούτου ώστε, παρά τις ανισότητες, η διάχυσή του να αφήνει ικανοποιημένη τη μεγάλη πλειοψηφία του πληθυσμού, ακόμη και στα (σχετικά) λιγότερο ευνοημένα στρώματα των αγροτών, των εργατών και των υπαλλήλων.

Αυτή είναι η διαφορά της κρίσης που ζούμε σήμερα. Ότι για πρώτη φορά δεν είναι μια παράμετρος που αποδεικνύεται προβληματική. Δεν είναι ένα τμήμα του συστήματος που βγαίνει εκτός ελέγχου, όπως για παράδειγμα στις πετρελαϊκές κρίσεις. Δεν είναι μια εσωτερική του διόρθωση, όπως στις νομισματικές κρίσεις.

Αυτή τη φορά η κρίση δεν αφορά τη λειτουργία, αλλά το μοντέλο. Εκείνο που τίθεται εν αμφιβόλω είναι η δυνατότητα του συστήματος να λειτουργήσει αποτελεσματικά στο διηνεκές, ώστε να παράγει το αναπτυξιακό αποτέλεσμα που όλοι θεωρούσαν δεδομένο. Από μερικές πλευρές ίσως να είναι μια χρήσιμη όσο και οδυνηρή επαναφορά στη λογική.

Γιατί η εκθετική διόγκωση των αναγκών της κατανάλωσης έγινε αποδεκτή ως βασικό μοντέλο συμπεριφοράς των κοινωνιών της Δύσης και ταυτόχρονα ως προϋπόθεση για τη διάρκεια της ανάπτυξής τους.

Η κρίση σήμερα δεν είναι παραγωγική: δεν εξαντλήθηκαν οι φυσικοί πόροι, δεν στέρεψαν οι πετρελαιοπηγές, δεν φτάσαμε ακόμη στην πλήρη οικολογική καταστροφή. Ωστόσο μια κρίση που προέρχεται από εσωτερικές δυσλειτουργίες (τη χρηματιστηριακή και χρηματοπιστωτική φούσκα) θυμίζει πώς στην αφετηρία της, όπως και στην αφετηρία της ασταμάτητης κατανάλωσης, βρίσκεται το θανάσιμο, μαζικό και παγκόσμιο αμάρτημα της απληστίας. Οι αυτοκινητοβιομηχανίες καταρρέουν επειδή κόπηκαν τα δάνεια και η διάθεση για νέες αγορές, κι όχι επειδή γέμισαν οι δρόμοι και ο ουρανός με διοξείδιο του άνθρακα.

Αλλά, έστω με διαφορετική αφετηρία, η κρίση δίνει μια ευκαιρία για να ξανασκεφτούμε συνολικά όχι μόνο το μοντέλο της οικονομίας, αλλά το πρότυπο της ζωής που εξήγαγε σε όλο τον κόσμο η Δύση. Η αυτοαναφορική κατανάλωση, που επιβιώνει μόνο μέσα από τη διαρκή διόγκωσή της, είχε γίνει ήδη ένα άχθος για τον πλανήτη, τις χώρες και τους ανθρώπους. Αφήνει πίσω της την αγωνία για το τι θα μπορούσε να την αντικαταστήσει, χωρίς ορατή προοπτική και χωρίς να διατυπώνεται από πουθενά εναλλακτική πρόταση.

Για το λόγο αυτόν η οικονομική κρίση, με τη δυναμική που έχει σήμερα, σύντομα θα γίνει απειλή και για τη δημοκρατία.