Η ιδιαιτερότητα του ανθρώπου

Γιώργος Γραμματικάκης
Από το βιβλίο του "Η Κόμη της Βερενίκης"

Αυτό που χαρακτηρίζει και συγχρόνως διαφοροποιεί τον άνθρωπο από άλλα δημιουργήματα της εξελίξεως είναι η ποιότητα αλλά και η ανάπτυξη του νευρικού συστήματος. Μέσω αυτού του συστήματος και του εγκεφάλου, που αποτελεί την ανώτατη ιεράρχησή του, ελέγχεται κάθε πνευματική ή φυσική δραστηριότητα και διατηρείται η επικοινωνία με το περιβάλλον.

Ο εγκέφαλος αποτελεί πηγή κάθε σκέψεως ή αισθήματος και συνιστά μια οργάνωση της ύλης που δεν έχει την παράλληλή της στο προσιτό, τουλάχιστον, Σύμπαν. Υποτυπώδες νευρικό σύστημα έχουν, βέβαια, και οι απλούστεροι οργανισμοί. Για παράδειγμα, στοιχειώδη εσωτερική επικοινωνία παρουσιάζουν νευρικά κύτταρα της «ύδρας» ενώ, αντίθετα, στα κοινά σφουγγάρια τα κύτταρα είναι απομονωμένα, και, όπως συμβαίνει τότε και στα πράγματα της ζωής, δεν είναι ικανά για σπουδαίο έργο. Η πραγματική ευφυΐα απαιτεί όχι μόνον τη συνεργασία αλλά και την εξειδίκευση πολυάριθμων κυττάρων.

Καθώς η εξέλιξη προχωρεί, το νευρικό σύστημα διαρκώς αναπτύσσεται ποσοτικά και ποιοτικά. Ο πρώτος υποτυπώδης εγκέφαλος, ως συσσώρευση κεντρική πολλών κυττάρων, ίσως διαμορφώθηκε πριν από ένα δισεκατομμύριο χρόνια. Το πιο ενδιαφέρον όμως βήμα στην ανάπτυξη του εγκεφάλου παρουσιάζεται στα θηλαστικά. Και τούτο, ύστερα από πολυάριθμες ασφαλώς γενετικές μεταλλαγές, που, εφόσον δεν οδηγούσαν σε βιολογικά αδιέξοδα, βελτίωναν τις ικανότητές του. Ο συνδυασμός τώρα επιδεξιότητας στα χέρια, τρισδιάστατης οράσεως και αμφίδρομης επικοινωνίας με το περιβάλλον μέσω του εγκεφάλου συνιστά ένα σύστημα που προοιωνίζεται την επιβίωση των θηλαστικών και τη λειτουργική τους αποθέωση στον Homo Sapiens. Είναι ενδεικτικό ότι ο τελευταίος διαθέτει τον μεγαλύτερο εγκέφαλο για το βάρος του από όλα τα ζωντανά είδη, με δεύτερο το δελφίνι. Σε ένα έντομο, ήδη, η πολυπλοκότητα της δομής του εγκεφάλου είναι αξιοσημείωτη: αποτελείται από δέκα έως εκατό χιλιάδες νευρικά κύτταρα.

Τον ανθρώπινο εγκέφαλο συνιστούν εν τούτοις, συνεργαζόμενα αρμονικά και με πολυάριθμες εξειδικεύσεις, περί τα δέκα δισεκατομμύρια κύτταρα! Η συνήθης σύγκρισή του με έναν εξελιγμένο υπολογιστή όχι μόνον αδικεί τον ανθρώπινο εγκέφαλο, αλλά και αποδεικνύει άγνοια για τις αξιοθαύμαστες αρετές του. Όπως παρατηρεί ο J. Bronowski «Δεν είμαστε υπολογιστές για να ακολουθήσουμε δρόμους χαραγμένους από τη στιγμή της γέννησης μας. Αν αποτελούμε κάποιο είδος μηχανής, τότε είμαστε μηχανές μάθησης. Και οι διαδικασίες της μάθησης πραγματοποιούνται σε συγκεκριμένες περιοχές του εγκεφάλου».

Η ανάπτυξη, πράγματι, του νευρικού συστήματος και του εγκεφάλου που χαρακτηρίζει το ανθρώπινο είδος, επιφέρει μια βαθύτατη αλλαγή στην ίδια την πορεία της εξελίξεως. Δεν είναι πλέον μόνο οι γενετικές ιδιότητες που κληρονομούνται, αλλά και οι εμπειρίες που, μέσω της γλώσσας ή της μνήμης, μεταβιβάζονται από γενιά σε γενιά.

Οι αργές αλλαγές που οφείλονται στον γενετικό κώδικα ή στο φυσικό περιβάλλον υπερφαλαγγίζονται, έτσι, από τις αλλαγές συμπεριφοράς που προκαλεί η παράδοση. Η παράδοση των εμπειριών, των κατακτήσεων του νου, των ιδεών. Είναι ως προς αυτό το γεγονός που διαφέρει η εξέλιξη του ανθρωπίνου είδους από εκείνην του ζωικού βασιλείου. Όχι μόνον είναι κατά πολύ ταχύτερη. Πράγμα σημαντικότερο, ο μηχανισμός της εξελίξεως δεν στηρίζεται απλώς σε αλυσίδες πυρηνικών οξέων, αλλά και στην πολύπλοκη αλληλεπίδραση της διανοίας με το περιβάλλον.

Από αυτήν την άποψη, η ιστορία του ανθρώπου χωρίζεται σε δύο άνισα μέρη. Δύο εκατομμύρια χρόνια, ή και περισσότερα, αναλώνονται για τη μετάβαση από τον Αυστραλοπίθηκο της κεντρικής Αφρικής στον Homo Sapiens: Είναι η βιολογική του εξέλιξη. Σε λιγότερα όμως από είκοσι χιλιάδες χρόνια, οι κυνηγετικές φυλές της Αφρικής ή της Αυστραλίας, υπό τον επιταχυνόμενο ρυθμό της πολιτιστικής εξέλιξης, γίνονται οι σημερινοί άνθρωποι. Καλλιτέχνες ή επιστήμονες, επινοητές τεχνολογικών εξελίξεων, με συνείδηση του κόσμου και του εαυτού τους, πλούσιοι σε εμπειρίες ή γνώσεις.

«Η εξέλιξη στο ανθρώπινο επίπεδο», γράφει ο J. Huxley, «παρ' όλο που καλύπτει ελάχιστο μέρος του γεωλογικού χρόνου, έχει ήδη αποδώσει εντελώς μοναδικά αποτελέσματα, που είναι αδύνατον να συλλάβει κανείς σε βιολογικό επίπεδο. Για παράδειγμα, τη "Θεία Κωμωδία" του Δάντη, τους κατευθυνόμενους πυραύλους, την "Γκουέρνικα" του Πικάσο, τη Θεωρία της Σχετικότητας, τον Παρθενώνα, τις ταινίες των αδερφών Μαρξ, το στρατόπεδο συγκεντρώσεως του Μπέλσεν, τις μυστικές εμπειρίες των Βουδιστών. Έχει επίσης, και τούτο είναι το πιο εξέχον, γεννήσει αξίες».

Η ύπαρξη αξιών συνιστά, πράγματι, με μεγαλύτερη ενάργεια από άλλα, τον καθρέφτη ενός πολιτισμού.