Ενοχές

Θανάσης Παναγόπουλος
Από το άρθρο του στο Περιοδικό Hellenic Nexus, Φεβρουάριος - Μάρτιος 2005, με τίτλο "Τηλεοπτική Συνομωσιολογία".

Υπάρχει ένας παμπάλαιος κανόνας στην προπαγάνδα, που λέει ότι «αν θες να μεταμορφώσεις έναν πολίτη σε πιστό υπήκοο, πρέπει πρώτα απ' όλα να του εμφυτεύσεις ενοχές». Είτε επρόκειτο για τους αναγνώστες στο ανατολικό μπλοκ, που διάβαζαν στον κατευθυνόμενο Τύπο τις ομολογίες ενοχής των διαφωνούντων στις δίκες της Μόσχας κατά την εποχή του υπαρκτού σοσιαλισμού, είτε επρόκειτο για τις ραδιοφωνικές νουβέλες επί Γ’ Ράιχ, όταν τριτοκλασάτοι ηθοποιοί ερμήνευαν τους ρόλους του αγαθού Γερμανού πατέρα που, μπάζοντας σώγαμπρο στο σπίτι του τον Εβραίο φίλο της κόρης του, «μόλυνε» το αίμα και τη φυλή των Αρίων.

Όταν ο ναζισμός χρεοκόπησε και ο κομμουνισμός οριοθετήθηκε γεωπολιτικά, η προπαγάνδα των ενοχών βρήκε πρόσφορο έδαφος στην αμερικανική τηλεόραση, όπου ενσπείρονταν μονίμως ενοχές. Άλλοτε σε όποιον πωλούσε την περιουσία του σε Ιάπωνες, άλλοτε σε όποιον τολμούσε να αγοράσει τα γελοιωδώς μικρά ιταλικά αυτοκίνητα ή τα απαίσια -πλην υπερεκτιμημένα- γαλλικά τυριά. Τα εξωνημένα και αλωθέντα από τη Μαφία εργατικά συνδικάτα και οι εργοδοτικές ενώσεις έτριβαν τα χέρια τους με ικανοποίηση όταν στο I love Lucy ο Πορτορικανός (άρα και «δεύτερης διαλογής» Αμερικανός) σύζυγος έσφαλε που δεν άφηνε τη σύζυγο του να εργαστεί, αφού, παρά τις αρχικές γκάφες της, η εμπειρία των φτηνών εργατικών χεριών εν τέλει θα «του έβαζε τα γυαλιά».

Στην τηλεοπτική σειρά Λάσι εκθειάζονταν οι αρετές της αμερικανικής υπαίθρου, σε μια εποχή κατά την οποία η ερήμωση των αγροτικών περιοχών και τα συμπαραμαρτούμενα φαινόμενα της αστυφιλίας, με κυρίαρχα την εγκληματικότητα και τη διαπίδυση μη καθιερωμένων ιδεών, χαρακτηρίζονταν από τους ιθύνοντες ως εσωτερικά προβλήματα ύψιστης προτεραιότητας. Και εδώ οι ενοχές όσων σκέπτονται να πουλήσουν τη γη τους σε εταιρίες, να στείλουν το παιδί στο σχολείο της μεγαλούπολης ή να παρευρεθούν στο κήρυγμα του μοντέρνου ιερέα απέδωσαν και με το παραπάνω.

Στην Ελλάδα, η εμφύτευση ενοχών ξεκίνησε κατευθυνόμενη άμεσα από την κυβέρνηση. Και αυτό δεν αφορούσε μόνο την περίοδο της χούντας, αλλά και τα μεταδικτατορικά χρόνια. Ποιος από τους παλαιότερους δεν θυμάται τον Διονύση Παπαγιαννόπουλο στο Λούνα Παρκ να κατακεραυνώνει με λοιδορίες, ενοχές και καταγγελίες άλλοτε υπέρ του αναδασμού των αγροτικών γαιών, και άλλοτε κατά των -νεόφερτων στην ελληνική πραγματικότητα- καταναλωτικών συμπεριφορών;

Όσο απλοϊκή ήταν, όμως, η ενσπορά ενοχών στην τηλεοπτική προπαγάνδα της «εποχής της αθωότητας», άλλο τόσο «επιστημονική» είναι σήμερα στην «εποχή των υποψιασμένων πολιτών». Αυτό συμβαίνει ακόμη και στην παρουσία των ειδήσεων. Τα στερεότυπα ρεπορτάζ κάθε χρόνο την «ημέρα χωρίς Ι.Χ.» το επιβεβαιώνουν. «Καναλοπαίχτες» κραδαίνουν τα «μαρκούτσια» στις μούρες ανύποπτων γιωταχήδων, ρωτώντας τους με ύφος ανακριτή «πώς τολμούν μια τέτοια ημέρα να χρησιμοποιούν το Ι.Χ. τους για να μετακινηθούν». Και οι πολίτες αισθάνονται μπροστά στο «μαρκούτσι» του δημοσιογράφου (κάτι σαν το «σφυρί του δικαστή πάνω στην έδρα) και την κάμερα (κάτι σαν τον προβολέα του ανακριτή) τόσο ένοχοι, που κανένας τους να μην τους απαντά το αυτονόητο: «να πάρουν παραμάσχαλα τα μαρκούτσια τους και να δείξουν στιγμιότυπα από τα λεωφορεία όταν είναι γεμάτα όχι με Ευρωπαίους πολίτες, αλλά με στοιβαγμένο χύμα ανθρώπινο τριτοκοσμικό εμπόρευμα, σε δρομολόγια αραιότερα και από τις πτήσεις της Ολυμπιακής που αναχωρούν στην ώρα τους».

Τα ίδια και χειρότερα, στα ελληνικά σίριαλ. Οι πρωταγωνιστές ανήκουν πάντα στις ίδιες συντεχνίες των μεγαλοδικηγόρων, των παραγωγών τηλεόρασης και του θεάτρου, των υπουργών, των μεγαλοεπιχειρηματιών, οι οποίοι -κατά κανόνα- ζουν μεταξύ Βορείων Προαστίων, Μυκόνου και Κολωνακίου (του ίδιου εκείνου κόσμου που παρελαύνει στα πρωινάδικα, στα περιοδικά «λάιφ στάιλ» και στα «τοκ σόου»), οι οποίοι βρίσκονται εκεί που βρίσκονται κοινωνικά, όχι παράνομα, με διαπλοκές, φοροδιαφυγή και μίζες, αλλά τίμια και, κυρίως, τραβώντας πάνω τους σαν αλεξικέραυνα όλα τα «παθήματα του Νώε». Άνθρωποι δηλαδή «γεννημένοι για να πετύχουν» όπως οι «λευκοί προτεστάντες» στις αμερικάνικες σαπουνόπερες, ή οι «γονιδιακοί Άριοι» στις ραδιονουβέλες της εποχής του Γ’ Ράιχ. Όποιος λοιπόν δεν πέτυχε, είναι ένας «ανίκανος»...