Τάκης Μίχας
Αρθρογράφος
Άρθρο του στην εφημερίδα "Ελευθεροτυπία" - 13/7/2009
Ένα από τα πιο σημαντικά ερωτήματα που απασχολούν τη σύγχρονη ιστοριογραφία αφορά τη γένεση της Βιομηχανικής Επανάστασης που συνέβη στη Βρετανία τον 18ο-19ο αιώνα. Πρόκειται ίσως για το πιο σημαντικό γεγονός της οικονομικής ανάπτυξης των τελευταίων 500 ετών.
Το ερώτημα που τίθεται είναι γιατί αυτό το γεγονός συνέβη στη Βρετανία και όχι σε άλλες χώρες που ήταν και αυτές σε ανάλογο -αν όχι υψηλότερο- επίπεδο οικονομικής, τεχνολογικής και πολιτισμικής ανάπτυξης, όπως π.χ. η Γαλλία, η Γερμανία και η Κίνα;
Στο ερώτημα αυτό έχουν κατά καιρούς προταθεί διάφορες -όχι εντελώς ικανοποιητικές- απαντήσεις που επικεντρώνονται σε πολιτισμικούς, θρησκευτικούς ή θεσμικούς παράγοντες. Όμως σε ένα πρόσφατο βιβλίο του ο Αμερικανός καθηγητής Ιστορίας του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης Robert Allen προτείνει μία νέα ενδιαφέρουσα εξήγηση, ενώ παράλληλα βρίσκει και την ευκαιρία να διαλύσει ορισμένους μύθους σχετικά με τον ρόλο που παίζει το «στιβαρό χέρι του κράτους» στην οικονομική ανάπτυξη ή τη σημασία της ύπαρξης ενός άρτιου επιστημονικού προσωπικού («The British Industrial Revolution in Global Perspective»).
Η εξήγηση του Allen είναι ότι η Βιομηχανική Επανάσταση έγινε στην Αγγλία για καθαρά οικονομικούς λόγους. Ήταν κερδοφόρα. Με άλλα λόγια η Βιομηχανική Επανάσταση έγινε στη Βρετανία και όχι π.χ. στη Γερμανία, διότι στην πρώτη συνέφερε ενώ στη δεύτερη όχι.
Η οικονομία της Βρετανίας εκείνη την περίοδο είχε δύο κυρίως χαρακτηριστικά:
Το πρώτο ήταν η σχετικά ακριβή εργασία, που ήταν το αποτέλεσμα της ανάπτυξης του εμπορίου της χώρας με την αμερικανική ήπειρο και την Ασία. Η παραγωγή προϊόντων προς εξαγωγή απαιτούσε εργατικά χέρια, γεγονός που οδηγούσε σε αύξηση της τιμής της εργασίας. Ο Μαρξ στο «Κεφάλαιο» όταν ανέλυε την έννοια της εκμετάλλευσης υποστήριζε ότι ο μισθός του εργάτη ισοδυναμεί με το καλάθι των προϊόντων που διασφαλίζει την αναπαραγωγή του. Αυτό πράγματι τον 18ο αιώνα ίσχυε για τις περισσότερες χώρες της Ευρώπης, όπου οι αμοιβές των εργαζομένων δεν υπερέβαιναν το επίπεδο που απλώς διασφάλιζε την αναπαραγωγή τους. Ομως στη Βρετανία οι μισθοί ήταν υψηλότεροι. Αυτό τους επέτρεπε να περιλαμβάνουν στη διατροφή τους κρέας, μπίρα, ψωμί καθώς και τσάι και ζάχαρη ενώ οι εργαζόμενοι στην Ευρώπη έπρεπε να αρκεστούν σε μια διατροφή από βραστά δημητριακά μαζί με μερικές φακές και μπιζέλια.
Το δεύτερο σημαντικό χαρακτηριστικό της βρετανικής οικονομίας ήταν η φτηνή ενέργεια. Ο άνθρακας ήταν άφθονος και αρκετά φτηνότερος απ' ό,τι στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες.
Εργασία και ενέργεια
Ο συνδυασμός αυτών των δύο παραγόντων -δηλαδή ακριβή εργασία και φτηνή ενέργεια- δημιούργησε τη ζήτηση για τις τεχνολογικές καινοτομίες που θα σημάδευαν τη Βιομηχανική Επανάσταση και θα οδηγούσαν στην έκρηξη της παραγωγικότητας. Η ατμομηχανή, η μηχανοποιημένη υφαντουργία και οι φούρνοι στους οποίους κατασκευαζόταν ο χυτοσίδηρος αντιπροσώπευαν τεχνολογίες αφενός εξοικονόμησης ανθρώπινης εργασίας και αφετέρου έντασης ενέργειας. «Οι υψηλοί μισθοί και η φτηνή ενέργεια», γράφει ο Αμερικανός καθηγητής, «δημιούργησαν τη ζήτηση για μια τεχνολογία που υποκαθιστούσε την εργασία με κεφάλαιο και ενέργεια».
Θα πρέπει να τονισθεί εδώ ότι ούτε η παρουσία της τεχνολογίας ούτε η αφθονία επιστημόνων ούτε οι υψηλές επενδύσεις σε έρευνα και τεχνολογία ούτε καν η ύπαρξη ενός «πεφωτισμένου» κράτους θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε μια ανάλογη εξέλιξη -στο βαθμό που απουσίαζε ο πιο σημαντικός παράγοντας, δηλαδή η κερδοφορία των καινοτομιών. Αυτό έγινε πασιφανές όταν το γαλλικό κράτος προσπάθησε να μεταφυτεύσει τη βρετανική τεχνολογία στο έδαφός του τον 18ο αιώνα. Παρά την ύπαρξη πολλών και καλών ντόπιων επιστημόνων και παρά τις κρατικές επιδοτήσεις, οι προσπάθειες απέτυχαν διότι αυτή η τεχνολογία δεν ήταν συμφέρουσα στο πλαίσιο των τιμών που επικρατούσαν στη Γαλλία. Ο άνθρακας κυρίως ήταν πολύ ακριβότερος στη Γαλλία απ' ό,τι στη Βρετανία, με συνέπεια οι τεχνολογίες έντασης ενέργειας να μην είναι συμφέρουσες.
Οι τεχνολογίες
«Στο βαθμό που οι τεχνολογίες της Βιομηχανικής Επανάστασης ήταν συμφέρουσες μόνο στη Βρετανία», γράφει ο Allen, «αυτή ήταν και η μοναδική χώρα που αποκόμιζε οφέλη από την εφεύρεσή τους. Η Βιομηχανική Επανάσταση περιορίστηκε για πολλά χρόνια στη Βρετανία διότι οι τεχνολογικές καινοτομίες ήταν προσαρμοσμένες στις βρετανικές συνθήκες και δεν μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν επικερδώς αλλού».
Όμως όταν αργότερα, κατά τα μέσα του 19ου αιώνα, αυτές οι τεχνολογικές καινοτομίες προσαρμόστηκαν με τέτοιο τρόπο ώστε να μπορούν να χρησιμοποιηθούν επικερδώς και από χώρες με υψηλή τιμή ενέργειας, όπως η Γαλλία, ή με φτηνά εργατικά χέρια, όπως η Ινδία, η Βιομηχανική Επανάσταση πήρε πια παγκόσμιες διαστάσεις και η Βρετανία έχασε την πρωτοκαθεδρία της
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου