Η εργασία δεν είναι εμπόρευμα

Θανάσης Γιαλκέτσης
Αρθρογράφος
Άρθρο του στην εφημερίδα "Ελευθεροτυπία" - 13/3/2011


«ΤΟ ΔΙΚΑΙΟ δεν το έχει αποκαλύψει ο Θεός ούτε το έχει ανακαλύψει η επιστήμη. Είναι ένα εντελώς ανθρώπινο έργο, στο οποίο συμμετέχουν αυτοί που έχουν ως επάγγελμά τους να το μελετούν και οι οποίοι δεν μπορούν να το ερμηνεύουν χωρίς να παίρνουν υπόψη τους τις αξίες των οποίων το δίκαιο είναι φορέας.

Το έργο του δικαίου ανταποκρίνεται στην ανάγκη, τη ζωτική για κάθε κοινωνία, να συμμεριζόμαστε ένα δέον γενέσθαι, που την προφυλάσσει από τον εμφύλιο πόλεμο». Αυτό γράφει ο γάλλος νομικός Αλέν Σουπιό, καθηγητής του Εργατικού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο της Ναντ, στο βιβλίο του «Homo juridicus» (Seuil, 2005). Το τελευταίο βιβλίο του Σουπιό, με τίτλο «L' Esprit de Philadelphie» (Seuil, 2010), αναφέρεται μεταξύ άλλων σε ένα ιδρυτικό κείμενο της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας, τη διακήρυξη της Φιλαδέλφειας. «Αυτή η διακήρυξη», εξηγεί ο Σουπιό, μιλώντας στο περιοδικό «Sciences Humaines», «που διατυπώθηκε στη Φιλαδέλφεια, στις 10 Μαΐου 1944, σηματοδότησε την ηθική και ταυτόχρονα νομική ανάταση που υπήρξε μετά το τέλος του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου.

Είναι η πρώτη διεθνής διακήρυξη οικουμενικών δικαιωμάτων και επίσης η πρώτη που αναδεικνύει την κοινωνική δικαιοσύνη σε στόχο ο οποίος επιβάλλεται σε όλα τα κράτη. Το όνομα της πόλης της Φιλαδέλφειας, η οποία υπήρξε η εστία του αμερικανικού Διαφωτισμού, είναι από μόνο του ένα σύμβολο του πνεύματος αυτής της διακήρυξης (φιλαδέλφεια σημαίνει στα αρχαία ελληνικά την αδελφική αγάπη).

Το ζητούμενο ήταν να ξανασκεφτούν μια νέα παγκόσμια τάξη μετά τη φρίκη που σημάδεψε το πρώτο ήμισυ του 20ού αιώνα και να αντλήσουν μαθήματα από τα αδιέξοδα στα οποία οδηγεί η βιομηχανική διαχείριση του ανθρώπινου παράγοντα, είτε πρόκειται για τις ωμότητες των δυο παγκόσμιων πολέμων είτε για τις κομμουνιστικές εκκαθαρίσεις, τους ρατσιστικούς νόμους, την ευγονική και -όπως το είχε καταγγείλει ο Τσάρλι Τσάπλιν το 1936, στους "Μοντέρνους Καιρούς"- τη μεταφορά στα εργοστάσια των μεθόδων απασχόλησης των "ανθρώπινων πόρων", που είχαν προηγουμένως δοκιμαστεί κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου.

Η διακήρυξη της Φιλαδέλφειας επιβεβαιώνει την ίση αξιοπρέπεια όλων των ανθρώπων. Επιβάλλει να μη μεταχειριζόμαστε την εργασία σαν εμπόρευμα, εγγυάται τις συλλογικές ελευθερίες και επαγγέλλεται την αλληλεγγύη και την κοινωνική δημοκρατία. Διακηρύσσει επίσης ότι η οικονομία και το χρήμα δεν είναι αυτοσκοποί αλλά μέσα στη υπηρεσία των ανθρώπων. Το πρόγραμμα του Εθνικού Συμβουλίου της Αντίστασης, που υιοθετήθηκε δυο μήνες πριν από τη διακήρυξη της Φιλαδέλφειας, διαπνεόταν από το ίδιο πνεύμα.

Επειτα από τριάντα χρόνια υπερφιλελευθερισμού, είναι χρήσιμο να επιστρέψουμε σε αυτά τα κείμενα, όχι για να αντιγράψουμε έτοιμες συνταγές, αλλά για να ξαναβρούμε την πνευματική διαύγεια και τις αρχές δράσης που τα ενέπνευσαν. Χρησιμοποιώ τον όρο υπερφιλελευθερισμός, επειδή μας επιτρέπει να σκεφτόμαστε μαζί τις δυο διαστάσεις αυτής της θεωρίας, που άρχισε να υλοποιείται από τις κυβερνήσεις Θάτσερ και Ρέιγκαν: την οικονομική διάσταση με το νεοφιλελευθερισμό και την απορρύθμιση των αγορών και τη διεθνή διάσταση με το νεοσυντηρητισμό, την τελευταία εκδοχή του δυτικού μεσσιανισμού.

Σαν τους φανατικούς βασιλόφρονες οι οποίοι, στον 19ο αιώνα, ήθελαν να αναστηλώσουν ένα μυθοποιημένο Παλαιό Καθεστώς, οι υπερφιλελεύθεροι ήθελαν να αποκαταστήσουν μιαν υποτιθέμενη αυθόρμητη τάξη της αγοράς. Μαζί με ορισμένα δόγματα στα οποία ήταν προσηλωμένοι: τον γενικευμένο ανταγωνισμό, την απορρύθμιση της εργασίας και των δημόσιων υπηρεσιών, την ελεύθερη κυκλοφορία των κεφαλαίων και των εμπορευμάτων. Ολες οι δυτικές χώρες προσηλυτίστηκαν σε αυτή τη θεωρία.

Αλλά η υπερφιλελεύθερη επανάσταση, όπως άλλωστε όλες οι αντεπαναστάσεις, δεν σήμαινε διόλου την επιστροφή σε μια παλαιά τάξη. Αυτή γέννησε ένα νέο κόσμο. Το κοινωνικό κράτος δεν γκρεμίστηκε ούτε διαλύθηκε, αλλά ιδιωτικοποιήθηκε. Δεν κατάργησαν, για παράδειγμα, την υποχρέωση των εργαζομένων να καταβάλλουν εισφορές για τη σύνταξή τους, αλλά χρησιμοποίησαν το χρήμα τους για να τροφοδοτήσουν το χρηματιστηριακό καζίνο.

Η οικονομική κρίση του 2008 δεν οδήγησε διόλου σε μιαν "επιστροφή του κράτους", αλλά αντίθετα σε ένα γιγάντιο βήμα προς την κατεύθυνση της ιδιωτικοποίησης, με την απεριόριστη αξιοποίηση του δημόσιου χρήματος για να διασωθούν, χωρίς εγγυήσεις ούτε ανταλλάγματα, χρεοκοπημένες τράπεζες.

Ωστόσο, ένα κανονιστικό σύστημα που βασίζεται στο "καθένας για τον εαυτό του" και στον "πόλεμο όλων εναντίον όλων" δεν μπορεί παρά να γεννάει τη βία. Και στο βαθμό που οι μηχανισμοί κοινωνικού ελέγχου αυτής της βίας αποδυναμώνονται, θα πρόκειται όλο και περισσότερο για μιαν ανομική βία, χωρίς άλλη πολιτική έκβαση εκτός από την αναδίπλωση στις ταυτότητες και το μίσος για τον άλλον.

Ενας από τους λόγους της επιτυχίας των κρατών πρόνοιας απέναντι στα κομμουνιστικά καθεστώτα ήταν η θέση που απέδιδαν στην κοινωνική δημοκρατία. Η συνδικαλιστική ελευθερία, το δικαίωμα στην απεργία ή στη συλλογική διαπραγμάτευση είναι επίσης μηχανισμοί που επιτρέπουν τη μετατροπή των σχέσεων δύναμης σε σχέσεις δικαίου. Γι' αυτό η αποδυνάμωση των συνδικάτων ή ο περιορισμός της ικανότητας δράσης τους είναι ανησυχητικά φαινόμενα.

Η οικονομία της αγοράς είναι πιο παλαιά από τον καπιταλισμό και θα επιζήσει και μετά από αυτόν. Αυτό που τα διαχωρίζει, όπως ορθά το είχε αντιληφθεί ο Καρλ Πολάνιι, είναι το ότι ο καπιταλισμός επεκτείνει την οικονομία της αγοράς στην ανθρώπινη εργασία, στη γη και στο νόμισμα. Και δεν μπορεί να το κάνει αυτό παρά μόνον με το τίμημα νομικών τεχνασμάτων, επειδή ούτε οι άνθρωποι ούτε η φύση ούτε το νόμισμα είναι εμπορεύματα» (...)