Σπύρος Μανουσέλης
Βιολόγος - Αρθρογράφος
Άρθρο του στην εφημερίδα "Ελευθεροτυπία" - 17/4/2009
Λέγεται συνήθως ότι οι κακοποιήσεις και η υπερβολική βία κατά την παιδική ηλικία αποτελούν αποφασιστικό παράγοντα για τη διαμόρφωση βίαιων χαρακτήρων: οι άνθρωποι συνήθως τείνουν να αναπαράγουν ως έφηβοι και ως ενήλικοι τη βία που δέχτηκαν ως παιδιά. Μολονότι ηθικά και παιδαγωγικά ορθή, η παραπάνω εμπειρική διαπίστωση είναι μάλλον ανακριβής: η προδιάθεση για βίαιη και άκρως επιθετική συμπεριφορά εξαρτάται από την ταυτόχρονη συνύπαρξη διαφορετικών υποκειμενικών και αντικειμενικών παραγόντων. Προκύπτει δηλαδή από τον συνδυασμό των εσωτερικών (βιοψυχολογικών) χαρακτηριστικών με τις εξωγενείς (οικογενειακές και κοινωνικές) εμπειρίες ενός ατόμου. Μια δύσκολη παιδική ηλικία δεν εξηγεί από μόνη της, ούτε βέβαια δικαιολογεί ή νομιμοποιεί, τη βίαιη συμπεριφορά σε μεγαλύτερη ηλικία.
Σε ό,τι αφορά τις νευρολογικές, δηλαδή τις εγκεφαλικές, προϋποθέσεις της εξαιρετικά βίαιης συμπεριφοράς, αυτές σχετίζονται στενά με το ανδρικό φύλο. Πράγματι, δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι οι school shooters είναι πάντα αγόρια! Μάλιστα, σύμφωνα με τα επίσημα στατιστικά δεδομένα του FBI, το 90,1% των δραστών δολοφονικών εγκλημάτων το 2004 στις ΗΠΑ ήταν άντρες.
Αυτό δεν σημαίνει, όπως υποστήριζαν αφελώς μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του '90, ότι τα νεαρά κορίτσια ή οι γυναίκες είναι λιγότερο επιθετικές ή βίαιες. Απλώς, οι γυναίκες μαθαίνουν να εκδηλώνουν μία πιο έμμεση και υπόγεια επιθετική συμπεριφορά, ενώ οι άντρες εκδηλώνουν μια πιο άμεση και φυσική βία.
Τα αίτια αυτής της διαφοροποίησης των φύλων είναι πολλά: αυστηρά νευρολογικά αλλά και κοινωνικά. Για παράδειγμα, η επιλογή της έμμεσης βίας από τις γυναίκες σχετίζεται στενά με τον σεξουαλικό τους ρόλο, αλλά κυρίως με την κοινωνική νοημοσύνη που στις γυναίκες αναπτύσσεται πολύ ταχύτερα -και ίσως περισσότερο- από ό,τι στους άντρες. Αλλά και ορμονικοί παράγοντες φαίνεται να παίζουν έναν αποφασιστικό ρόλο. Στους άντρες, για παράδειγμα, η υψηλή συγκέντρωση της ορμόνης τεστοστερόνη επηρεάζει σημαντικά την εκδήλωση της ανδρικής επιθετικότητας.
Μια κάπως διαφορετική, καθαρά νευρολογική προσέγγιση των ακραίων επιθετικών συμπεριφορών εστιάζει στα εγκεφαλικά κέντρα που ρυθμίζουν την ανθρώπινη συμπεριφορά. Τα τελευταία χρόνια έχουν πληθύνει οι έρευνες που αναδεικνύουν τον αποφασιστικό ρόλο του μετωπιαίου φλοιού του εγκεφάλου. Μελετώντας νεαρής ηλικίας ασθενείς που είχαν υποστεί τραυματισμό σε αυτή την περιοχή του εγκεφάλου, οι επιστήμονες διαπίστωσαν ότι παρουσίαζαν, μετά τον τραυματισμό, μια πιο παρορμητική και εν γένει πιο βίαιη συμπεριφορά.
Διάσημες θεωρούνται οι πρώτες δύο περιπτώσεις παιδιών που μελετήθηκαν από τον διάσημο νευροεπιστήμονα Antonio Damasio και τους συνεργάτες του. Η πρώτη περίπτωση ήταν ένα αγοράκι τριών μηνών που υποβλήθηκε σε αφαίρεση ενός μικρού όγκου στον δεξιό μετωπιαίο λοβό με δραματικές συνέπειες: σε ηλικία εννέα ετών το παιδί αδυνατούσε να παρακολουθήσει το σχολείο, ήταν μοναχικό, αντικοινωνικό και βίαιο. Η δεύτερη περίπτωση ήταν ένα κοριτσάκι 1,5 έτους που είχε τραυματιστεί μετά από αυτοκινητικό ατύχημα στο κεφάλι (στον μετωπιαίο λοβό). Στην αρχή η ανάπτυξή του ήταν φυσιολογική. Όμως, μετά τα τρία του χρόνια οι γονείς του διαπίστωσαν ότι είχε γίνει αντικοινωνικό, ανυπάκουο και ενίοτε εξαιρετικά βίαιο.
Ωστόσο, οι νευροβιολογικοί παράγοντες (γενετικές προδιαθέσεις, εγκεφαλικές αλλοιώσεις και βιοχημικές μεταβολές), αν και επηρεάζουν σημαντικά, δεν καθορίζουν πλήρως την εμφάνιση ακραίων βίαιων συμπεριφορών. Για την εκδήλωσή τους, αντίθετα, απαιτείται και η συμβολή εξωγενών ψυχοκοινωνικών παραγόντων.
Για παράδειγμα, κάποιες νευροεπιστημονικές μελέτες δείχνουν σαφώς ότι ο μετωπιαίος φλοιός του εγκεφάλου επηρεάζεται σημαντικά από την καθημερινή έκθεση των παιδιών στις σκηνές βίας της τηλεόρασης και των βιντεοπαιχνιδιών. Αυτό το πρόβλημα έγινε πιο σαφές μετά τη 24 Απριλίου του 2002. Εκείνη την ημέρα ο 18χρονος Robert Steinhauser από το Ερφουρτ πήγε στο παλιό του σχολείο, πυροβόλησε και σκότωσε 17 άτομα και μετά αυτοκτόνησε. Κάνοντας έρευνα στο δωμάτιό του η αστυνομία βρήκε μερικά βιντεοπαιχνίδια του τύπου first person shooter. Πολλοί τότε έσπευσαν να αναγνωρίσουν σε αυτά τον πραγματικό ένοχο. «Το software της σφαγής» ήταν ο πρωτοσέλιδος τίτλος της εφημερίδας Frankfurter Allgemeine.
Εκ πρώτης όψεως ήταν απολύτως λογικό να αποδοθεί η ευθύνη στο συγκεκριμένο παιχνίδι, σκοπός του οποίου είναι ακριβώς η όσο το δυνατόν ταχύτερη και αποτελεσματικότερη εξόντωση του αντιπάλου. Ορισμένοι πολιτικοί μάλιστα πρότειναν να απαγορευθούν και να αποσυρθούν από την κυκλοφορία τέτοια παιχνίδια με βίαιο περιεχόμενο. Αν όμως υπήρχε μια τόσο γραμμική σχέση αιτίας-αποτελέσματος ανάμεσα στις εικονικές και τις πραγματικές δολοφονίες, τότε ολόκληρες περιοχές θα έπρεπε να έχουν κυριολεκτικά ξεκληριστεί, δεδομένου ότι μόνο στη Γερμανία εκείνη την εποχή υπήρχαν περί τους 250.000 τακτικούς παίκτες τέτοιων παιχνιδιών. Συνεπώς, δεν υπάρχουν εύκολες συνταγές για το πρόβλημα της διαχείρισης της ανθρώπινης βίας. Το βέβαιο είναι ότι η καταστολή -ένα άλλο πρόσωπο της βίας- δεν αποτελεί την αποτελεσματικότερη μέθοδο για την αντιμετώπισή της.
Βιολόγος - Αρθρογράφος
Άρθρο του στην εφημερίδα "Ελευθεροτυπία" - 17/4/2009
Λέγεται συνήθως ότι οι κακοποιήσεις και η υπερβολική βία κατά την παιδική ηλικία αποτελούν αποφασιστικό παράγοντα για τη διαμόρφωση βίαιων χαρακτήρων: οι άνθρωποι συνήθως τείνουν να αναπαράγουν ως έφηβοι και ως ενήλικοι τη βία που δέχτηκαν ως παιδιά. Μολονότι ηθικά και παιδαγωγικά ορθή, η παραπάνω εμπειρική διαπίστωση είναι μάλλον ανακριβής: η προδιάθεση για βίαιη και άκρως επιθετική συμπεριφορά εξαρτάται από την ταυτόχρονη συνύπαρξη διαφορετικών υποκειμενικών και αντικειμενικών παραγόντων. Προκύπτει δηλαδή από τον συνδυασμό των εσωτερικών (βιοψυχολογικών) χαρακτηριστικών με τις εξωγενείς (οικογενειακές και κοινωνικές) εμπειρίες ενός ατόμου. Μια δύσκολη παιδική ηλικία δεν εξηγεί από μόνη της, ούτε βέβαια δικαιολογεί ή νομιμοποιεί, τη βίαιη συμπεριφορά σε μεγαλύτερη ηλικία.
Σε ό,τι αφορά τις νευρολογικές, δηλαδή τις εγκεφαλικές, προϋποθέσεις της εξαιρετικά βίαιης συμπεριφοράς, αυτές σχετίζονται στενά με το ανδρικό φύλο. Πράγματι, δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι οι school shooters είναι πάντα αγόρια! Μάλιστα, σύμφωνα με τα επίσημα στατιστικά δεδομένα του FBI, το 90,1% των δραστών δολοφονικών εγκλημάτων το 2004 στις ΗΠΑ ήταν άντρες.
Αυτό δεν σημαίνει, όπως υποστήριζαν αφελώς μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του '90, ότι τα νεαρά κορίτσια ή οι γυναίκες είναι λιγότερο επιθετικές ή βίαιες. Απλώς, οι γυναίκες μαθαίνουν να εκδηλώνουν μία πιο έμμεση και υπόγεια επιθετική συμπεριφορά, ενώ οι άντρες εκδηλώνουν μια πιο άμεση και φυσική βία.
Τα αίτια αυτής της διαφοροποίησης των φύλων είναι πολλά: αυστηρά νευρολογικά αλλά και κοινωνικά. Για παράδειγμα, η επιλογή της έμμεσης βίας από τις γυναίκες σχετίζεται στενά με τον σεξουαλικό τους ρόλο, αλλά κυρίως με την κοινωνική νοημοσύνη που στις γυναίκες αναπτύσσεται πολύ ταχύτερα -και ίσως περισσότερο- από ό,τι στους άντρες. Αλλά και ορμονικοί παράγοντες φαίνεται να παίζουν έναν αποφασιστικό ρόλο. Στους άντρες, για παράδειγμα, η υψηλή συγκέντρωση της ορμόνης τεστοστερόνη επηρεάζει σημαντικά την εκδήλωση της ανδρικής επιθετικότητας.
Μια κάπως διαφορετική, καθαρά νευρολογική προσέγγιση των ακραίων επιθετικών συμπεριφορών εστιάζει στα εγκεφαλικά κέντρα που ρυθμίζουν την ανθρώπινη συμπεριφορά. Τα τελευταία χρόνια έχουν πληθύνει οι έρευνες που αναδεικνύουν τον αποφασιστικό ρόλο του μετωπιαίου φλοιού του εγκεφάλου. Μελετώντας νεαρής ηλικίας ασθενείς που είχαν υποστεί τραυματισμό σε αυτή την περιοχή του εγκεφάλου, οι επιστήμονες διαπίστωσαν ότι παρουσίαζαν, μετά τον τραυματισμό, μια πιο παρορμητική και εν γένει πιο βίαιη συμπεριφορά.
Διάσημες θεωρούνται οι πρώτες δύο περιπτώσεις παιδιών που μελετήθηκαν από τον διάσημο νευροεπιστήμονα Antonio Damasio και τους συνεργάτες του. Η πρώτη περίπτωση ήταν ένα αγοράκι τριών μηνών που υποβλήθηκε σε αφαίρεση ενός μικρού όγκου στον δεξιό μετωπιαίο λοβό με δραματικές συνέπειες: σε ηλικία εννέα ετών το παιδί αδυνατούσε να παρακολουθήσει το σχολείο, ήταν μοναχικό, αντικοινωνικό και βίαιο. Η δεύτερη περίπτωση ήταν ένα κοριτσάκι 1,5 έτους που είχε τραυματιστεί μετά από αυτοκινητικό ατύχημα στο κεφάλι (στον μετωπιαίο λοβό). Στην αρχή η ανάπτυξή του ήταν φυσιολογική. Όμως, μετά τα τρία του χρόνια οι γονείς του διαπίστωσαν ότι είχε γίνει αντικοινωνικό, ανυπάκουο και ενίοτε εξαιρετικά βίαιο.
Ωστόσο, οι νευροβιολογικοί παράγοντες (γενετικές προδιαθέσεις, εγκεφαλικές αλλοιώσεις και βιοχημικές μεταβολές), αν και επηρεάζουν σημαντικά, δεν καθορίζουν πλήρως την εμφάνιση ακραίων βίαιων συμπεριφορών. Για την εκδήλωσή τους, αντίθετα, απαιτείται και η συμβολή εξωγενών ψυχοκοινωνικών παραγόντων.
Για παράδειγμα, κάποιες νευροεπιστημονικές μελέτες δείχνουν σαφώς ότι ο μετωπιαίος φλοιός του εγκεφάλου επηρεάζεται σημαντικά από την καθημερινή έκθεση των παιδιών στις σκηνές βίας της τηλεόρασης και των βιντεοπαιχνιδιών. Αυτό το πρόβλημα έγινε πιο σαφές μετά τη 24 Απριλίου του 2002. Εκείνη την ημέρα ο 18χρονος Robert Steinhauser από το Ερφουρτ πήγε στο παλιό του σχολείο, πυροβόλησε και σκότωσε 17 άτομα και μετά αυτοκτόνησε. Κάνοντας έρευνα στο δωμάτιό του η αστυνομία βρήκε μερικά βιντεοπαιχνίδια του τύπου first person shooter. Πολλοί τότε έσπευσαν να αναγνωρίσουν σε αυτά τον πραγματικό ένοχο. «Το software της σφαγής» ήταν ο πρωτοσέλιδος τίτλος της εφημερίδας Frankfurter Allgemeine.
Εκ πρώτης όψεως ήταν απολύτως λογικό να αποδοθεί η ευθύνη στο συγκεκριμένο παιχνίδι, σκοπός του οποίου είναι ακριβώς η όσο το δυνατόν ταχύτερη και αποτελεσματικότερη εξόντωση του αντιπάλου. Ορισμένοι πολιτικοί μάλιστα πρότειναν να απαγορευθούν και να αποσυρθούν από την κυκλοφορία τέτοια παιχνίδια με βίαιο περιεχόμενο. Αν όμως υπήρχε μια τόσο γραμμική σχέση αιτίας-αποτελέσματος ανάμεσα στις εικονικές και τις πραγματικές δολοφονίες, τότε ολόκληρες περιοχές θα έπρεπε να έχουν κυριολεκτικά ξεκληριστεί, δεδομένου ότι μόνο στη Γερμανία εκείνη την εποχή υπήρχαν περί τους 250.000 τακτικούς παίκτες τέτοιων παιχνιδιών. Συνεπώς, δεν υπάρχουν εύκολες συνταγές για το πρόβλημα της διαχείρισης της ανθρώπινης βίας. Το βέβαιο είναι ότι η καταστολή -ένα άλλο πρόσωπο της βίας- δεν αποτελεί την αποτελεσματικότερη μέθοδο για την αντιμετώπισή της.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου